Systeemdenken en systemisch werken…waar zit het verschil?

De termen “systeemdenken” en “systemisch werken” lijken veel op elkaar en worden in de praktijk door elkaar gebruikt. De Leergang Interveniëren met Impact die in februari 2019 start is op beide perspectieven gestoeld.

Toch beschrijven ze verschillende manieren van werken en kijken. Ik heb daarom een aanzet gedaan om het verschil scherper te krijgen en zo helderheid te scheppen.

Systeemdenken en systemisch werken: beide zijn het manieren om te kijken naar wat er in systemen gebeurt, denk aan onder meer organisatiesystemen, relatiesystemen, taaksystemen of individuele systemen. Wat zijn dan de verschillen?

Systeem – een team of organisatie als samenhangende geheel

Vertrekpunt is dat we systemen onderscheiden, bijvoorbeeld een team. Een systeem is afgebakend van de omgeving (het team werkt binnen een organisatie), het is doelgericht (bijv. verkopen van wasmiddel of het produceren van goede zorg) en er zijn subsystemen te onderscheiden: individuele medewerkers die samen een gedeelde resultaatverantwoordelijkheid en een teamdoel hebben. Binnen het systeem zijn verschillende rollen en elke rol heeft een eigen doel. Gedrag dat de rol en het teamdoel ondersteunt, is functioneel. Gedrag dat deze beide doelen niet ondersteunt, is niet-functioneel. Niet-functioneel gedrag geeft gedoe in een team. Bekende voorbeelden zijn: roddelen, voorstel op voorstel in vergaderingen, niet tot besluiten kunnen komen, lange discussies, vage taal, et cetera.

Systeemdenken – waarneembaar gedrag en interveniëren op patronen

Wanneer je dit team vanuit het systeemdenken benadert, focus je op gedrag dat in het hier & nu direct waarneembaar is. Je kijkt naar de interactiepatronen binnen het team, naar gedrag dat zich in de bovenstroom manifesteert, maar bijvoorbeeld ook naar spanning die waarneembaar is in de onderstroom. Je intervenieert door het team te wijzen op patronen in gedrag. Zo verkrijgt het team inzicht in en bewustzijn van zowel doel-versterkende, als van doel-verzwakkende patronen. De nadruk ligt op gedrag en patronen zoals die zich tijdens het werken zichtbaar en observeerbaar zijn.

Systemisch werken –fenomenen toetsen aan systemische wetmatigheden

Bij een systemische benadering gaat de aandacht uit naar krachten die zich niet direct laten zien, maar die wel in het hier en nu waarneembaar zijn als fenomenen. Een fenomeen kan van alles zijn: ziekteverzuim, geroddel, verloop, vertragingen, resultaten die achterblijven. Vaak heeft het systeem (team) last van deze fenomenen. Vervolgens onderzoeken we deze fenomenen diepgaand. Dit onderzoek gebeurt aan de hand van een aantal systemische principes. Deze hebben onder meer betrekking op plek, ordening, balans en lidmaatschap. Zo wordt er gekeken of ‘iets’ of ‘iemand’ in het systeem onbewust wordt uitgesloten, of er verbinding is met de bron van het systeem, en of de ordening in het systeem klopt. De nadruk ligt op of en hoe de systemische principes van invloed zijn op de dagelijkse praktijk in relatie tot de doelstelling van het systeem. De interventie bestaat uit zich bewust worden van deze principes. Het systeem krijgt zo informatie over de stappen die kunnen helpen om het gewenste resultaat te bereiken.

Overlap bij een opdrachtgever – systeem en systemisch combineren zich

Een mooi voorbeeld van de overlap zie ik in een van de teams waarmee ik werk op dit moment. In het team is “gedoe” rondom de posities van een aantal teamleden. Het fenomeen “plek” blijkt een beladen begrip. In de directe teaminteractie laat zich dit zien door blikken naar elkaar over tafel als bepaalde teamleden het woord nemen, spanning in de reactie op elkaar tijdens vergaderingen, oordelen niet uitspreken naar elkaar en bondjesvorming tijdens vergaderingen. Het is een team dat zich volgens het systeemdenken in de vechtfase bevindt.

Op een grotere schaal blijkt tegelijkertijd “plek” binnen de gehele organisatie te spelen: er is op verschillende plaatsen verwarring over ‘plek’ en de positionering van individuen. Niet toevallig dat de organisatie zelf ook op maatschappelijk niveau zoekend is naar haar plek in de ordening met concurrenten en andere organisaties met vergelijkbare dienstverlening. Er is dus op een andere laag meer aan de hand in het gehele systeem, en dit laat zich ook op teamniveau zien.

Wil jij als professional meer handvatten in het hanteren van zowel het systeemdenken als het systemisch werken in organisatie en team systemen? Meld je dan aan voor de Leergang Intervenieren met Impact die start op 2 september 2019.