“Zonder jou zou het hier een stuk fijner zijn!”
Over Zwarte Schapen in teams vanuit een systeemperspectief.
De plek van het schaap…
Wie heeft weleens op de zondebok positie in een team gezeten? De plek waar je voelt dat je te ‘anders’ bent dan de rest. De plek waar je jezelf ineens hoort praten. De plek waar je de blikken van de anderen voelt. De plek waar je op je hoede bent. De plek waar je voelt dat de anderen een oordeel over je hebben. De plek waar je weet dat er over je gekletst wordt. De plek waar je de anderen ook veroordeelt omdat ze jou niet begrijpen. De plek waar je niet anders kunt dan jezelf zijn, en pijnlijk ervaren hoe dat niet genoeg lijkt te zijn voor de rest. De plek waar je besluit de rest ook helemaal niet nodig te hebben. Of de plek waar je je steeds probeert aan te passen, zonder gewenste effect.
De plek van de kudde…
Wie van de lezers van deze blog heeft weleens in een team gezeten waarin één van teamleden de nodige irritatie opwekt. Keer en keer opnieuw. Het teamlid waarover je heerlijk je ongenoegen kan ventileren bij je collega’s. Het teamlid dat daar ook om vráágt met het waanzinnige talent om totaal niet aan te sluiten bij de codes in het team. Het teamlid dat altijd loopt te zeuren, dingen persoonlijk maakt. Het teamlid dat zich superieur opstelt. Of juist het teamlid dat zich inferieur opstelt. Het teamlid dat steeds de kantjes ervan af loopt; iedereen weet het en toch gebeurt het! Het teamlid dat bij de meesten uit het team vette irritatie oproept. Het teamlid waarvan je je kan verheugen op de opluchting als dit teamlid het team zou verlaten…
Managers, coaches en trainers verstérken de dynamiek…
De boodschap aan het zwarte schaap is: “pas je aan of vertrek”. Zo zie je in organisaties regelmatig dat het lastige teamlid bijvoorbeeld een coachtraject wordt aangeboden om zich te ontwikkelen. De coach gaat aan de slag om samen met het schaap de communicatieve vaardigheden te ontwikkelen. Persoonlijke effectiviteit, assertiviteit, sensitiviteit, noem maar op!
Of de trainer die in de groep met man en macht probeert de zondebok te laten inzien welk gedrag deze laat zien dat zo verdomde lastig is voor de rest. Het onbedoelde effect is dat de focus op de zondebok blijft. De ‘goedbedoelde’ poging om de dynamiek te doorbreken versterkt juist de dynamiek! Mogelijk wordt de zondebok iets meer patiënt in het team. Beide zijn evenwel geen geïntegreerde, gelijkwaardige plekken in het gehele teamsysteem. En dit kost het systeem energie. Energie die niet beschikbaar is voor de taak en het resultaat.
Causaal denken; forget it!
Als je in termen van ‘oorzaak-gevolg’ denkt dan zijn bovenstaande oplossingen waarin de focus op het zwarte schaap ligt je voornaamste instrumenten. De tragiek is echter dat de zondebok zelf het minste bij machte is om de situatie keren. Met andere woorden; de zondebok kan proberen het gedrag aan te passen, maar dit heeft de minste kans op een duurzaam effect. Het is vechten tegen de bierkaai so to speak. Zo lang de focus op het bokje blijft, blijft de dynamiek bestaan. Tuurlijk kan het een tijdje verlichting geven, maar de ‘zwakke plek’ blijft gevoelig. Ten koste van het optimale resultaat.
Focusswitch: wat wordt er verhuld?
Zondebok dynamiek komt voort uit patronen in de onderstroom binnen het team; effectief geadresseerd geeft het toegang tot wat er ten diepste in het team leeft. Diep in de onderstroom vervult de zondebok dan ook een functie voor het geheel. Niemand wil zondebok zijn, maar onbedoeld solliciteert het schaap met lastig gedrag naar een plek voor het kopje op het hakblok. En hoe groter de spanning op het systeem/het team, hoe effectiever de sollicitatie. Het gehele systeem raakt ingezogen in een dynamiek waarin de frustratie voor alle leden toeneemt. Gek genoeg heeft deze pijnlijke situatie dus een functie voor het geheel: zo lang als de focus op de zondebok ligt, hoeft het team ‘iets anders’ niet te zien.
Wat voedt de dynamiek?
Bij zondebok dynamiek in het team is het dus belangrijk om met het team op zoek te gaan naar wat er verhuld kan blijven zolang de zondebok alle negatieve aandacht naar zich toetrekt. Dit kan eigenlijk van alles zijn. Het kan gaan over projecties die niet geïntegreerd zijn in het team. Het kan gaan over dieperliggende verstrikkingen vanuit een systemisch perspectief. Gedoe over plek bijvoorbeeld dat in de organisatie leeft en niet benoemd mag worden, ongelijkheid in de balans tussen geven en nemen, noem maar op.
Waarom oplossen, ergeren aan de zondebok is wel zo gemakkelijk!
Het vraagt investeren van alle betrokkenen om helder te krijgen wat er werkelijk gebeurt. Het vraagt dat de betrokkenen stoppen met kijken naar het zwarte schaap, en zelf in de reflectiestand komen. Wanneer het totale systeem erkent wat er werkelijk gebeurt komt er weer lucht en ruimte in de samenwerking. De noodzaak om ‘lastig’ of mooier gezegd ‘polariserend’ gedrag te laten zien vervalt. Bokjes, geitjes, zwarte schapen, gevlekte schapen, witte schapen: iedereen heeft een zinvolle bijdrage. De echte samenwerking kan op gang komen. Onderlinge verschillen kunnen onderzocht en geïntegreerd worden. De energie in het team komt weer vrij ten behoeve van het resultaat.